ضیاءالدین عبدالقاهر بن عبدالله سهروردیابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالله مشهور به شیخ ضیاءالدین سهروردی، از عرفای بزرگ خاندان سهروردی، به شمار می‌آید و نسبش به محمد بن ابی‌بکر، یار باوفای امام علی (علیه‌السّلام) می‌رسد. زیارتگاه سهروردی، در مدرسه نجیبیه، در سمت شرقی بغداد قرار دارد. ۱ - معرفی اجمالیشیخ ضیاءالدین سهروردی، از عرفای بزرگ خاندان سهروردی، به شمار می‌آید که به منطقه سهرورد (از توابع زنجان)، منسوب بودند و نسبشان به محمد بن ابی‌بکر، یار باوفای امام علی (علیه‌السّلام) می‌رسد. ابن‌خلکان، نام و نسب کامل ضیاءالدین سهروردی را تا ابوبکر، چنین ذکر کرده است: ابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالله بن محمد بن عبدالله (معروف به عَمُّویه) بن سعد بن حسین بن قاسم بن علقمة بن نضر بن معاذ بن عبدالرحمان بن قاسم بن محمد بن ابوبکر، اما ابن‌نجار، از روی دست‌خط خود شیخ ضیاءالدین، به‌جای علقمة بن نضر بن معاذ، نضر بن سعد ابن نضر را ذکر کرده است. او حدود سال ۴۹۰ ه. ق در سهرورد، به دنیا آمد. در بغداد، تدریس علوم دینی را آغاز کرد و در مدرسه نظامیه این شهر، فقه را نزد اسعد میهنی، فراگرفت و پس از آنکه در فقه تسلط یافت، در فاصله ۵۴۵ تا ۵۴۷ ه. ق، به عنوان مسئول مدرسه نظامیه تعیین شد و خود در آنجا به تدریس پرداخت، سپس به تصوف گروید و به حلقه ارادت شیخ احمد غزالی درآمد، به همین علت، مدتی کنج عزلت برگزید و به تهذیب نفس و سیر و سلوک پرداخت، سپس شروع به وعظ و ارشاد کرد و بسیاری از مردم، به دست وی توبه کردند و به حلقه ارادتش درآمدند. او کنار دجله، در بغداد رباط، مدرسه‌ای ساخت. ابن‌خلکان با عبارت «شیخ زمان خود در عراق»، سهروردی را ستوده است که نشان از اهمیت و جایگاه عرفانی ویژه وی در آن دوره دارد. او استاد و مربی برادرزاده خود، شیخ شهاب‌الدین سهروردی است که از عرفای بزرگ قرن ششم هجری، به شمار می‌آید، همچنین او دارای دو فرزند، به نام‌های ابوالرضا عبدالرحیم (زنده در ۵۶۰ ه. ق) و ابومحمد عبداللطیف (۵۳۴- ۶۱۰ ه. ق) بوده است که تاج‌الدین سبکی، هر دو را از فقهای شافعی دانسته و نام برده است. ۲ - آثاراز ضیاءالدین سهروردی، اثری عرفانی به زبان عربی، با عنوان آداب المریدین، باقی مانده است که موضوع آن اصول اعتقادات صوفیان، احوال و مقامات سالکان، آداب صوفیان در سفر و حضر و سماع و غیر آن است. این کتاب، از آغاز تالیف، مورد توجه صوفیه بوده و برادرزاده مؤلف، شهاب‌الدین سهروردی نیز در نوشتن کتاب عوارف المعارف خود، این کتاب را مبنای کار خود، قرار داده است. ابوالمفاخر سیف‌الدین یحیی باخَرزی (۵۸۶- ۶۵۹ ه. ق) نیز در بخش دوم کتاب اوراد الاحباب خود، از این اثر، بهره فراوان برده است. متن کامل «آداب المریدین» را در سده هشتم هجری، عمر بن محمد بن احمد شیرکانی، به فارسی روان، ترجمه کرده است. همچنین محمد یوسف حسینی، ملقب به گیسودراز، از عرفای هند، در سال ۸۱۳ ه. ق، آن را به فارسی ترجمه و شرح کرده و این شرح و ترجمه، همراه با متن عربی آداب المریدین در سال ۱۳۵۸ ه. ق- ۱۹۳۹ م در هند، چاپ شده است. در تهران نیز متن عربی آن، همراه با ترجمه فارسی عمر شیرکانی، در سال ۱۳۶۳ ه. ش، به کوشش نجیب مایل هروی، چاپ و منتشر شده است. [۷]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، صص۱۶۵ - ۱۶۶.
۳ - مذهبدرباره مذهب سهروردی، مشهور آن است که خاندان سهروردی، مذهب شافعی داشته‌اند و تاج‌الدین سبکی، نام چند تن ضیاءالدین و دو فرزند و برادر و برادرزاده‌اش را در شمار فقهای شافعی، آورده است، اما ابن‌جوزی در ذیل حوادث سال ۵۴۷ ه. ق، نوشته است که در ماه رجب این سال، سهروردی را دستگیر و زندانی کردند و کتک زدند و هم‌زمان با وی، دو تن دیگر را نیز دستگیر کردند که یکی از آنها، حیص‌بیص شاعر بود و دیگری، یکی از دوستان سهروردی، به نام «بدیع» بود که نزد او، یک لوح گلی حاوی اسامی دوازده امام یافتند و او را به اتهام تشیع، کتک زدند. شیخ قاسم طهرانی از این حادثه، چنین نتیجه‌گیری کرده است که ضیاءالدین سهروردی، خود متهم به تشیع بوده است. [۹]
طهرانی، قاسم، القول المتین فی تشیع الشیخ الاکبر محیی‌الدین ابن العربی، ج۱، ص۷۸۴.
۴ - سرانجامضیاءالدین سهروردی سال ۵۵۷ ه. ق، به قصد زیارت بیت‌المقدس، به شام رفت، اما به علت درگیری میان مسلمانان و صلیبیان بر سر بیت‌المقدس، پس از اقامت کوتاه مدتی در دمشق، به بغداد بازگشت و سرانجام در هفده جمادی‌الثانی ۵۶۳ ه. ق، درگذشت و در رباط خود، به خاک سپرده شد. ۵ - مزارزیارتگاه ضیاءالدین سهروردی در مدرسه نجیبیه، کنار مدرسه سلیمانیه (از مدارس دینی دوره عثمانی)، در محله میدان، به فاصله کمی از رود دجله، در سمت شرقی بغداد قرار دارد. مدرسه نجیبیه تا دوره متاخری، به عنوان مدرسه علوم دینی، کاربری خود را حفظ کرده بود و تعدادی از علمای اهل‌سنت، در آن به تدریس می‌پرداختند. [۱۱]
برای آگاهی بیشتر، ر. ک: عبدالحميد عباده، العقد اللامع بآثار بغداد والمساجد والجوامع، صص۱۵۶ - ۱۵۷.
آخرین کسی که در این مدرسه به تدریس پرداخت، سیداسماعیل واعظ بود که پس از آن، تدریس در این مدرسه، متوقف و تعطیل گشت، سپس اداره اوقاف بغداد، آن را به مدرسه راهنمایی و دبیرستان و چندی بعد، به یکی از ساختمان‌های اداری خود تبدیل کرد، پس از تغییر و تحولات دیگری در کاربری مدرسه، سرانجام این مدرسه، به ساختمان مؤسسه بیت الحکمه تبدیل شد و امروزه، قبر شیخ ضیاءالدین سهروردی، در یکی از حجره‌های آن، قرار گرفته است. [۱۲]
راوی، سیدمحمد سعید، خیر الزاد، ص۳۶۴.
برخی با استدلال به قول ابن‌خلکان که محل رباط ضیاءالدین سهروردی را در ساحل غربی دجله، دانسته است، معتقدند که بنایی که امروزه قبر سهروردی در آن قرار دارد، رباط و مدرسه وی نیست و بنابراین قبر وی در این بنا نیز به او، تعلق ندارد، [۱۴]
سامرائى، يونس ابراهيم، مراقد بغداد، ۲، ص۵۸.
اما عماد عبدالسلام رؤوف، قول ابن‌خلکان را اشتباه و ناشی از سهو قلم وی، دانسته است. [۱۵]
راوی، سیدمحمد سعید، خیر الزاد، ص۳۶۵.
۶ - پانویس
۷ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «زیارتگاه ضیاءالدین سهروردی»، ج۱، ص۴۳۹- ۴۴۲. رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 563 (قمری) | طریقت سهروردیه | مدفونان در بغداد | مشایخ صوفیه اهل‌سنت قرن 9 (قمری)
|